یک پژوهشگر هنر خوشنویسی مطرح کرد شکوفایی هنر نگارگری و خوشنویسی ایرانی از مکتب تبریز

آذربایجان شرقی یک پژوهشگر هنر خوشنویسی اظهار داشت: هنر نگارگری و خوشنویسی در ایران، از مکتب تبریز و هنرمندان این شهر به درجه رشد و شکوفایی و کمال رسیده است.
محمدنقی نوعی پور در گفت و گو با ایسنا، در تشریح نحوه پیدایش مکتب اول تبریز، اظهار نمود: یکسری اتفاقات و رویدادهایی که در زمان بعد از مرگ چنگیزخان مغول و در جریان تشکیل حکومت ایلخانان در ایران رخ داد، منجر به تشکیل و پیدایش مکتب تبریز شد. در این راستا سلسله ایلخانی مغول به روی کار آمد که هولاکوخان اصلی ترین شخصیت این سلسله بود و توانست مقدمه تشکیل حکومت قوی و امپراطوری بزرگ ایلخانی را با محوریت تبریز شروع کند که این زمان نیز با اوج شکوفایی هنر و مکتب تبریز مصادف شد.
وی افزود: هولاکوخان فرد بسیار قدرتمندی بود که به کشورگشایی علاقه داشت و در سرکوب مخالفان نیز با شدت رفتار می کرد. همچون با اهمیت ترین جریاناتی که هولاکوخان به آن خاتمه داد، جریان اسماعیلیان بود که این گروه از مردم با داشتن قلعه های مستحکم و فراهم کردن زیر ساخت های بزرگ فرهنگی، در کوشش های مهم خود توانستند در حوزه هنر و فرهنگ، علما و دانشمندان بسیار سرشناسی را گردآوری کنند.
وی ادامه داد: هولاکوخان مایل بود تا مجموعه ای همانند جریان اسماعیلیان را تشکیل دهد و در این راستا نیز برمبنای پیشنهاد علما، قبل از نابودکردن قلعه ها، از کتابخانه بزرگ اسماعیلیان که چندین هزار جلد کتاب در آن جمع آوری شده بود، تعداد بالایی کتاب های مفید این مجموعه را برداشته و با حفاظت از این آثار، آنها را به تبریز و مرکز حکومت منتقل کرد.
نوعی پور متذکر شد: علمای سلسله ایلخانی هم چون خواجه نصیرالدین طوسی و عطاملک جوینی همان عالمانی بودند که در تشکیلات اسماعیلیان فعالیت داشته و وجاهت علمی و جایگاه اجتماعی خوبی داشتند که بنابر صلاحدید در جهت حفظ ریشه های فرهنگی، مذهبی، علمی و حفظ مواریث باارزش از تاراج و نابودی ها در تشکیلات حاکمیت ایلخانان نقش آفرین بودند.
وی با اشاره به اینکه تشکیل زیرساخت فرهنگی کشور برای نخستین بار در منطقه آذربایجان پیاده سازی شد، اظهار داشت: در این راستا یک دفعه تمامی توجه ها، ثروت ها و بزرگان با اجبار و یا علاقه در این منطقه جمع شدند. در نتیجه این دوره قوی هنری، شخصیت های بزرگی چون خواجه نصیرالدین طوسی و عطاملک جوینی بعنوان وزرای حاکمیت پیشنهاد دادند تا باتوجه به عدم کفایت خلیفه عباسی و سرکوب های گوناگون مردم عراق، سابقه تنش ها و سرپیچی از تسلیم شدن به هلاکوخان با وجود امتیازاتی که داده می شد، تصمیم اساسی برای حذف این سلسله مغضوب و متکبر گرفته شود و در این راستا نیز بعد از سرکوب خلیفه عباسی و تصرف بغداد، مکتب ۵۰۰ ساله بغداد خاتمه یافته و تمامی هنرمندان و آثار آن مکتب به منطقه آذربایجان و تبریز انتقال یابد.

تشکیل مجموعه “دارالملک” در تبریز
وی افزود: فرصت تاریخی پیدایش یک مکتب هنری با این شرایط استثنایی برای تبریز فراهم شده بود و در ادامه این دوره تمامی ظرفیت های فرهنگی و هنری و ثروت سرزمین های تحت سلطه مغول از آسیای میانه گرفته تا مصر در تبریز با عنوان “دارالملک” جمع شدند. زیر سایه حکومت ایلخانی که با روی کارآمدن غازان خان بعد از مرگ هلاکوخان و پسرش گیخاتو در سال ۶۶۵ قمری بصورت رسمی شروع شد، مجموعه دیگری به نام ربع رشیدی در تبریز تاسیس یافت که نشان میدهد این روند هنری یک حرکت کاملا برنامه ریزی شده بود و یک فرصت تاریخی برای آذربایجان و کل کشورهای اسلامی محسوب می شد.
این پژوهشگر تاریخ خوشنویسی اظهار نمود: تاثیر و نتیجه تحولی که در علم، فرهنگ و صنعت منطقه آذربایجان اتفاق افتاد، حتی به اروپا رسید که گفته می شود جنبش هنری رنسانس اروپا نیز برگرفته از مجموعه ربع رشیدی تبریز است. محصول این دوره موجب اتفاقات بزرگ و پیدایش سبک هایی در حوزه نگارگری و خوشنویسی همچون پیدایش خط نستعلیق شد، یعنی چهار استاد از هفت استاد سرشناس معروف به “اساتید سبعه” که از بغداد به تبریز مهاجرت کرده بودند و دو نفر از آنها نیز اهل خود تبریز بودند، فعالیت خودرا با کیفیت بالاتر در مکتب تبریز ادامه دادند.

ظهور شخصیت های مهم هنر خوشنویسی و نگارگری در تبریز
وی افزود: در امتداد این دوره افرادی هم چون “میرعلی تبریزی” خوشنویس بزرگ و مشهور بعنوان واضع الاصل خط نستعلیق و “جعفر تبریز” بعنوان استاد الاساتید خوشنویسی در تبریز به ظهور رسیده و رشد کردند و در هنر نگارگری نیز هنرمندان ماهر به عرصه کار آمدند و با مهارت هایی که کسب کرده بودند از تاثیر ۵۰ درصدی نقاشی چینی بر روی نقاشی های ایرانی کاستند و آنرا به نقاشی های اصیل ایرانی تبدیل کردند.
وی با اشاره به اینکه ثمره مکتب اول تبریز، تغییرات بزرگ، بنیادی و حساس در حوزه هنر نگارگری بود، اظهار داشت: هنر صفحه آرایی کتب و صفحات در این دوره به حد اعلایی رسید و سپس خط نستعلیق در خوشنویسی ظهور کرد که حالا از آن بعنوان عروس خطوط اسلامی نام برده می شود چونکه این خط برگرفته از زیبایی های طبیعت تولید شده و خطی بمراتب زیباتر و علمی تر از سایر خطوط است.
نوعی پور در ادامه جریان مکتب اول تبریز، اظهار نمود: سلسله ایلخانی در اوج شکوفایی مکتب تبریز و هنر زیبای این منطقه فرو پاشید و سپس سایر حکومت ها و گاه سلسله های کوچکی چون ایلکانان و تیموری ها بر این منطقه حاکم شدند اما با روی کارآمدن سلسه جلایریان، برخلاف این که این دوره از لحاظ سیاسی و اجتماعی یک دوره پرتلاطم بود، ولی با بالندگی و اوج هنر خوشنویسی و نگارگری، درخشان ترین دوره تاریخ هنر تا آن زمان محسوب می شد و حتی بهترین آثار هنری تا آن زمان تولید شد که نگارش نخستین دیوان حافظ نیز محصول این دوره است.
وی با اشاره به اینکه تبریز در این سلسله بعنوان پایتخت فرهنگی تعیین شده بود، اضافه کرد: اما بعد از آن که سلسله تیموری بر ایران مسلط شد، با وجود شرایط بد و متلاطم و عدم ثبات سیاسی و اجتماعی ناشی از اختلافات وکشمکش های بین سه حکومت متخاصم در منطقه تبریز و آذربایجان، هنرمندان بسیار منسجم و تیمی رفتار کرده و آثاری را نیز بصورت متمرکز تولید کردند.
وی افزود: شاهرخ میرزا فرزند تیمور که فردی بسیار هنردوست بود، در این دوره دستور داد تا تمامی تمامی هنرمندان تبریزی بصورت دسته جمعی سلطه به هرات پایتخت سلسله تیموری منتقل شوند و در سال ۸۲۳ قمری نیز ۴۰ هنرمند به ریاست جعفر تبریزی مجبور به سفر به هرات می شوند در صورتیکه کمی قبل از این تاریخ، میرعلی تبریزی از دنیا رفته بود و شاگردان وی در حال نشر خط نستعلیق بودند.
این استاد هنر خوشنویسی متذکر شد: پایه گذاری مکتب هرات با این مهاجرت جمعی هنرمندان تبریزی به پایتخت تیموریان یعنی به شهر هرات صورت گرفت و مدیریت این جریان هنری برعهده میرزا جعفر تبریزی و سپس اظهر تبریزی بود. در حقیقت مکتب هنری هرات ذیل مکتب تبریز بوده و در اثر این مهاجرت جمعی و به مدیریت هنرمندان معروف تبریزی بنیان نهاده شده است.

عرضه نخستین دیوان جامع شاهنامه فردوسی با خط جعفر تبریزی
وی با اشاره به اینکه هنرمندان تبریزی با حمایت و توجه های بسیاری به فعالیت خود در هرات ادامه دادند، اظهار نمود: یکی از یادگارهای این دوره، عرضه نخستین دیوان جامع شاهنامه فردوسی با خط جعفر تبریزی بود که حالا به شاهنامه بایسنقری یعنی به نام باسنقرمیرزا فرزند و وزیر هنردوست شاهرخ میرزا و شاگرد جعفر تبریزی معروف است. این شاهنامه افتخار هنر ایران است و تمامی زحمات و ثمرات کارهای دو مکتب تبریز و هرات در آن دیده می شود.

نحوه تشکیل مکتب دوم تبریز
وی درباب تشکیل مکتب دوم تبریز افزود: دو هنرمند بزرگ نگارگر کمال الدین بهزاد، سلطان محمد و حتی آقامیرک تبریزی نیز در این دوره و زیر نظر اساتید مهمی رشد کردند. بعد از روی کارآمدن حکومت صفوی، شاه اسماعیل در ابتدای حکومت خود، هرات را با هدف بازگرداندن پایگاه فرهنگی هنری کشور به تبریز فتح کرد و با وجود اوضاع نابسامان سیاسی، برخی از هنرمندان قدرتمند به تبریز منتقل شدند و بدین ترتیب مکتب دوم تبریز بعد از ۸۰ سال در تداوم مکتب اول این شهر شکل گرفت.
نوعی پور با اشاره به ارزش هنرمندان در حکومت های گذشته، اظهار داشت: حتی در اوضاع آشوب و سرنگونی دولت ها نیز جایگاه هنرمندان دوره نزد حکومت ها و مردم آنقدر بالا بود که در قبال نابودی شهر حاضر بودند جان این هنرمندان را حفظ کنند.
وی افزود: ثمره مکتب دوم تبریز نیز ظهور هنرمندان بسیار شاخص ایرانی است که ما افتخار فرهنگ و هنر خود می دانیم، سلسله و ریشه تمامی بزرگان دو هنر نگارگری و خوشنویسی به این هنرمندان بزرگ تبریزی و پایگاه و تشکیل دهندگان مکتب تبریز می رسد.

تلاش شاه عباس صفوی برای انتقال مکتب تبریز به اصفهان
وی با اشاره به اینکه مکتب تبریز در دوره صفوی به اوج خود رسیده و به کل کشورها و مراکز اسلامی دنیا منتشر شده بود، اظهار داشت: این مکتب در طول سالهای متمادی تنها در تبریز مستقر نبود و به پایتخت های مختلف حکومت ها منتقل می شد. در تاریخ ۱۰۰۰ قمری نیز این مکتب به اصفهان رفته و حتی شاه عباس از تعدادی هنرمندان تبریزی مستقیما دعوت می کند تا در دربار فعالیت کنند و سپس دستور می دهد تا ۱۰۰۰ خانواده تاجر، هنرمند، صنعتکار، فقیه و… اهل تبریز به اصفهان مهاجرت کنند تا از این طریق مجموعه ای همانند ریع رشیدی در شهر اصفهان بسازد.
این محقق و کارشناس هنری متذکر شد: همچون افراد شاخصی که در این راستا از تبریز به اصفهان مهاجرت کرده بود، صائب تبریزی و محمد مقیم تبریزی است. در حقیقت مکتب تبریز از این دوره به سراسر ایران و حتی هندوستان، استانبول و… نشر می یابد و زیر نظر سلسله گورکانی شاگردانی در هند پرورش داده می شوند و حتی سر سلسله خوشنویسان عثمانی نیز به خیرالدین مرعشی تبریزی ختم می شود.

ارزش فوق العاده دیوان جامع شاهنامه فردوسی
وی در بخش دیگری از سخنان خود درباب ارزش قیمتی آثار هنری، اظهار نمود: آثار هنری شاخصی چون شاهنامه بایسنقری که حاصل مجموعه تلاش هشت هنرمند است، با ۷۰۰ صفحه آنقدر ارزش بالا و غیرقابل ارزش گذاری دارد که تنها یک صفحه از آن به قیمت ۱۳ میلیون دلار به فروش رفته و نسخه چاپی محدود این کتاب نیز با قیمت ۲۵ میلیون تومان فروخته شده است.

افتخار کشورهای دیگر از میزبانی هنرمندان ایرانی
وی با تاکید بر این که هرگاه در طول تاریخ به هنر اهمیت داده ایم، تاثیر آن در جامعه قابل مشاهده بود، اظهار داشت: حالا در دوره معاصر، کشورهای غربی به دنبال جنگ نرم بوسیله گسترش فرهنگ خود به سایر کشورها هستند، در صورتیکه در دوره صفوی کشورهایی چون ازبکستان، هندوستان، پاکستان و افغانستان به زبان فارسی و هنر خوشنویسی ایرانی و ترکیه به میزبانی هنرمندان ایرانی افتخار می کردند چونکه کشورها از روی علاقه به هنر و آثار و مفاخر هنری به ویژه خوشنویسی با فرهنگ ایران ارتباط برقرار می کردند.
نوعی پور اظهار داشت: اهمیت هنر به شکلی است که می تواند بیشتر از اسلحه موثر باشد. هر گاه که به هنر توجه نشده، اسلحه بر هنر حکومت کرده و منجر به ضایع شدن هنر و فرهنگ یک ملت شده است.
وی اشاره کرد: هنر تاثیرات غیرمستقیم بسیاری قبل از تاثیر مالی و پولی دارد که در سایر ابزار نمی توان آنرا مشاهده کرد. به همین خاطر قیمت گذاری یک اثر فقط جهت تقبل زحمتی است که برای خلق آن کشیده شده است در صورتیکه بعد از آن تاثیرات فراوانی وجود دارد.
وی با اشاره به اینکه ارزش گذاری برای هنر کار آسانی نیست، اظهار داشت: هنرمندان بسیاری در تاریخ بودند که هیچگاه وارد بحث های مالی و ارزش گذاری اثرهنری خود نمی شدند و ذات هنر را با هیچ مبلغی قابل قیاس نمی دانستند. چونکه در بحث اقتصاد هنر، اقتصاد باید بعنوان مکمل هنر و تکمیل کننده و مسیرگشای هنر مطرح شود نه مالکیت بر هنر، تا هنر و هنرمند و ارزش های واقعی آنها به جایگاه واقعی خود در جامعه برسد.
این استاد هنر خوشنویسی با تاکید بر این که اکسپوی هنری تبریز باید در امتداد فرهنگ سازی هنر و فرهنگ در جامعه تلاش کند، اظهار نمود: خریدار یک اثر باید بداند که با خرید خود به هنر خدمت می کند و در کنار آن از معجزه هنر بهره می برد.

با مشکل افت سلیقه مردم روبه رو هستیم
وی ادامه داد: متاسفانه امروز با مشکل افت ذائقه و سلیقه مردم در تمامی عرصه ها رو به رو هستیم که ناشی از دید غیر اصولی و ابزاری به هنر است، این امر سبب خلق آثار نازل و سطح پایین شده در حالی آثار عمیقی که انسان را به تفکر وامی دارند، با استقبال پایین عامه مردم مواجه می باشد.
وی با تاکید بر این که مردم باید ذائقه خودرا به ذائقه هنرمند نزدیک کنند، نه این که شرایط به شکلی شود که هنرمند برمبنای نظر مردم آثارش را بیافریند، اظهار نمود: قبل از برگزاری اکسپوی هنری تبریز و یا هر نوع نمایشگاه هنری دیگری، باید مدتی درباب آثار تولیدی و اهداف برگزاری نمایشگاه در میان مردم فرهنگ سازی انجام بگیرد تا سطح فرهنگ مردم ارتقا یابد و از این طریق و با اینگونه کارهای هنری پیوسته شاهد ظهور مکتب سوم تبریز باشیم.
نوعی پور در خاتمه با اشاره به اینکه برای کلماتی چون مکتب، هنر و زیبا تعریف مشخصی تبیین نشده است، اظهار داشت: در تعریف معنای مکتب زیبای هنر اساسا با یک مسئله بسیار پیچیده و عمیقی مواجه هستیم. در تعاریف گفته شده، مکتب از یک جریان و فعالیت اجتماعی است که بایستی بر روی هنر تاثیری بگذارد که ادامه داشته باشد و از آن استقبال شود.