تمام نمادهای جام جهانی از ۱۹۳۰ تا ۲۰۱۸

پیلانو: در این نوشته تصاویر توپ ها، پوسترها، عروسک ها و لوگوهای جام جهانی را می بینیم و از رازورمز نمادهای هر دوره سر در می آوریم.

در سال ۱۹۰۴ بود که فیفا در سوئیس تأسیس شد و با پیگیری این نهاد برای برگزاری مسابقات بین المللی فوتبال، اولین جام بین قاره ای در سال ۱۹۲۰ با شرکت ۱۳ تیم اروپایی و مصر برگزار گردید. در دور اول مسابقات، بلژیک و در دور دوم و سوم اروگوئه قهرمان شد. در سال ۱۹۲۸ فیفا مصمم شد این جام بین قاره ای را «بین المللی» کند و اروگوئه را بعنوان میزبان اولین دوره ی جام جهانی معرفی نمود.

سال ۱۹۳۰ این مسابقات با حضور تیم های ملی ۱۳ کشور برگزار گردید و در نهایت اروگوئه با پیروزی برابر آرژانتین، نخستین قهرمانی «جام جهانی فیفا» را به نام خود ثبت نمود.

در دوره های ابتدایی جام، تنها یک پوستر بعنوان نماد بازی ها منتشر می شد و از لوگو یا عروسک هایی که بعنوان «طلسم شانس» شناخته می شوند خبری نبود.

سال ۱۹۵۴ که سوئیس میزبان مسابقات بود، برای نخستین بار علاوه بر پوستر بازی ها یک لوگوی اختصاصی هم رونمایی گردید.

از سال ۱۹۶۶ با میزبانی انگلستان، نخستین عروسک شانس بازی های جام جهانی رونمایی گردید و در دوره ی بعدی علاوه بر آن، یک توپ اختصاصی هم برای مسابقات جام جهانی طراحی شد؛ توپی که انحصار آن از آن زمان در اختیار شرکت آدیداس بوده است.

در جام جهانی ۲۰۱۸ هم هوش مصنوعی پا به میدان گذاشت و برای نخستین بار توپ های هوشمند در این جام استفاده شدند.

حالا مروری داریم بر تمام نمادها و نشان هایی که در ادوار مختلف جام جهانی تا امروز به کار رفته اند:

اروگوئه ۱۹۳۰: در دوره های اولیه ی بازی ها «جام جهانی»، خبری از لوگو و عروسک شانس نبود و نماد اصلی بازی ها پوستر آن بود. پوستر دور افتتاحیه ی این مسابقات را طراحی از کشور میزبان تصویرسازی کرد که در آن از عناصر جنبش هنری باب روز آن دوران یعنی «آرت دکو» بهره برد. عناصر پوستر شامل دروازه بانی است که لباسی به رنگ لباس تیم ملی اروگوئه به تن کرده و دستانش به بالا کشیده شده و توپ را کنج چارچوب دروازه م هار کرده است.

ایتالیا ۱۹۳۴: در این دوره هم خبری از لوگو و نماد اختصاصی جام جهانی نبود و تنها یک پوستر باز هم با استفاده از عناصر آرت دکو زینت بخش مسابقات بود. پوستر ایتالیایی ها تقریباً ساده بود: یک ملی پوش ایتالیا پا به توپ، از مقابل پرچم کشورهای حاضر در مسابقات می گذرد؛ اطراف این تصویر با تایپوگرافی بدون کشیدگی حروف لاتین آراسته شده بود.

فرانسه ۱۹۳۸: پوستر مسابقات فرانسه را آنری دمی طراحی که در دهه های ۲۰ و ۳۰ میلادی اندکی شناخته شده بود طراحی کرد. او از تکنیک چاپ استنسیل که در آن دوره شیوه ی رایج تبلیغات تجاری و پروپاگاندا بود بهره برد.

مسابقات سال ۱۹۴۲ که بنا بود آلمان میزبان آن باشد به علت درگیری این کشور در جنگ جهانی دوم برگزار نشد. دور بعدی جام یعنی مسابقات سال ۱۹۴۶ هم به علت ویرانی های بعد از این جنگ عملاً امکان برگزاری نداشت.

برزیل ۱۹۵۰: روح «بین الملل گرایی» پس از جنگ جهانی، در پرچم هایی که روی جوراب یک فوتبالیست نقش بسته نمایان است که تا حدودی مشابه پوستر سال ۱۹۳۴ ایتالیاست. با این وجود پس از گذشت چند دهه چنین پوستری از نظر ارزش هنری چندان شاخص به نظر نمی رسد.

سوئیس ۱۹۵۴: مسابقات سوئیس نخستین دورهای بود که میزبان جام جهانی یک لوگوی اختصاصی برای بازی ها طراحی کرد؛ هرچند این لوگو مانند نشآنهای تجاری اثری هنری نبود: ساده، سودگرا و رسمی. چنین طرحی از دل مدرنیزم ناشی از انقلاب صنعتی بیرون آمد.

اما برعکس پوستر مسابقات از نگرشی هنری بهره مند بود و خلاف چیزی بود که از سوئیسی ها انتظار می رفت. لباس و قیافه ی غیرعادی دروازه بان با سایه هایی روی صورتش، این پوستر را جذاب کرده بود.

سوئد ۱۹۵۸: لوگوی سوئدی ها چنگی به دل نمی زد؛ دو حرف «وی» و «ام» سرواژه های عبارت «Varldsmasterskapet» به مفهوم مسابقات قهرمانی ج هان بود در کنار آن یک توپ و یک بازیکن فوتبال تصویر شده بود که عناصر ثابت طراحی های فوتبالی هستند.

اما پوستر مسابقات یک نکته ی سینمایی داشت. همزمان با این دور جام جهانی فیلم «سرگیجه» اثر آلفرد هیچکاک با پوستر مشهورش که سای های از یک شخص در زمین های دایرهای بود هم به سینماها آمده بود. پوستر سرگیجه کار سائول باس طراح نامدار بود که تأثیرش را روی طراح پوستر جام جهانی هم گذاشت. گذشته از عناصر آشنای توپ و پرچم، نکت های که پوستر سوئدی ها را متمایز می کرد، به کاربردن چند زبان در نوشتار آن بود. پیش از آن پوسترها تنها به زبان کشور میزبان بودند.

شیلی ۱۹۶۲: لوگو و پوستر مسابقات شیلی تا اینجای کار خلاقانه ترین نمادهای جام جهانی بودند. نیمه ی بالایی لوگو توپ فوتبال، نیمه ی پایینی کره ی زمین و طرح یک استادیوم منقش به پرچم کشور میزبان عناصر اصلی پوستر بودند که بخوبی کنار یکدیگر هماهنگ شدند.

پوستر بازی ها برخلاف لوگو کامللاً مینی مال بود. کره ی زمین در زمینه ای آبی و توپ فوتبالی که به شکل ماه –احتمالاً- دور زمین می چرخد، ساده و زیبا به نظر می رسید. نکته ی جالب اینکه تنها کشور رنگی روی نقشه ی زمین کشور شیلی است که با رنگ توپ همانند است. فیفا این پوستر را از میان ۳۰۰ اثر عرضه شده در یک مسابقه برگزید.

انگلستان ۱۹۶۶: لوگوی این دوره غیر از ترکیب تکرارشونده ی توپ و زمین و پرچم، یک نکته ی جدید داشت: نخستین باری بود که روی لوگو بعنوان «جام ژول ریمه» (رئیس فیفا و بنیانگذار مسابقات جام جهانی) اشاره شد و تصویر کاپ مسابقات که با کاپ امروزی متفاوت بود هم رو آن دیده می گردد.

پوستر مسابقات بسیار ساده بود. نخستین سالی بود که عروسک یا نماد شانس در صورت یک شیر به نمادهای مسابقات افزوده شد. اسم این عروسک «ویلی شیره» بود که انگار داشت توپ را به ردیف آخر جایگاه تماشاگران شوت می کرد با این وجود بخت یار انگلستان بود توانستند در این دوره قهرمان جام جهانی شوند.

مکزیک ۱۹۷۰: لوگو و پوستر این دور از مسابقات تجسم مطلق سادگی بودن! هردو نسخه ی منفی و مثبت یک طرح بودند که تایپوگرافی زیر آنها ال هام گرفته از لوگوی المپیک ۶۸ مکزیک بود که به نشآنهای تجاری و یافتن راه ها ارجاع داشت. با این وجود این پوستر بین مردم بسیار محبوب شد.

در این دوره از جام برای نخستین بار از نسل جدید توپ های آدیداس که دیگر شبیه توپ های ۱۲ تکه ی والیبال نبود استفاده شد؛ توپ هایی که به «چهل تکه» معروف شدند؛ طرحی که در نمادهای جام هم دیده می گردد.

عروسک شانس این دوره هم که پسر بچه ای با کلاه «سامبررو» یا همان کلاه های معروف مکزیکی و لباس تیم ملی این کشور بود «خوآنیتو» نام داشت که برگرفته از اسم پرکاربرد «خوآن» بود و به مفهوم «خوآن کوچولو» است.

آلمان غربی ۱۹۷۴: لوگوی این دوره از مسابقات بسیار تحت تأثیر طراحی مینیمالیستی دوران صنعتی بود. شکل های ساده ی آن یادآور یک توپ، حرکت و تلاقی آن با تور دروازه –یعنی گل- بود. دو حرف «و» و «م» هم سرواژه ی عبارت «Weltmeisterschaft » به مفهوم جام جهانی آلمان، در لوگو مشاهده می شد.

عروسک شانس این دوره از مسابقات هم دو پسربچه به نام «تیپ و تَپ» بودند که لباس تیم ملی آلمان به تن داشتند.

هنرمندی به نام هورست شافر هم طراحی پوسر مسابقات را برعهده داشت که از سبک امپرسیونیستی برای نشان دادن یگانگی فوتبال و هنر بهره برده بود.

آرژانتین ۱۹۷۸: در لوگوی مسابقات آرژانتین هم ساده بود و در آن از رنگ های آبی و سفید پرچم کشور میزبان استفاده شد که خطوط عمودی آن یادآور دو دستی که یک توپ را گرفته است بود. اما پوستر بازی ها به مراتب جذابتر بود: دو فوتبالیست –از تیم میزبان- که با نقطه های رنگی به تصویر کشیده شده در حال شادی پیروزی.

عروسک شانس آرژانتینی ها «گوشیتو» نام داشت؛ باز هم پسری با لباس تیم ملی آژانتین که یک کلاه بر سر و شلاقی به دست داشت که نماد گاچرآنهای آمریکای جنوبی موسوم به «گائوچوس» بوده است.

شرکت آدیداس پس از دو دوره طراحی توپ مسابقات را هم بر اساس «تحرک و هیجان» تغییر داد و اسم آن را «تانگو» گذاشت. طرحی که در پنج جام بعدی هم به همان صورت به کار رفت.

اسپانیا ۱۹۸۲: پرچم اسپانیا و توپ فوتبال تمام عناصری بود که در لوگوی این دور از بازی ها به کار رفت؛ همین و بس. اما پوستر تا دلتان بخواهد شلوغ و درهم ریخته بود. هنرمند کاتالان خوآن میرو پوستر را طراحی کرد. او طرحی به سبک سورآلیسم خلق کرد که در آن از رنگ های گرم و شاد استفاده شده بود و کاملاً اسپانیایی به نظر می رسید.

«نارانجیتو» اسم عروسک شانس اسپانیایی ها بود که استثناً پسر بچه نبود؛ او یک پرتقال بود که لباس تیم ملی اسپانیا به تن داشت! این میوه نماد میوه های اسپانیاست و اسمش هم ملهم از «نارانجا» است که در اسپانیولی به مفهوم پرتقال است.

مکزیک ۱۹۸۶: لوگوی مسابقات مکزیک به همان عناصر آشنای کره ی زمین و توپ فوتبال برگشت. زمینی که دو قسمت شده اما به وسیله ی توپ به هم متصل شده است. در طراحی لوگو از تایپوگرافی مشابه جام جهانی ۷۰ و المپیک ۶۸ مکزیک استفاده شد.

آنی لبوویتز تنها عکاس تاریخ بود که مأمور شد پوستر جام جهانی را عکاسی و طراحی کند؛ او سراغ سنگ نگاره های آزتک ها رفت و آثار باستانی مکزیک را دوباره در مرکز توجه جهانیان قرار داد.

آدیداس هم با الهام از همین آثار باستانی مکزیک طراحی توپ بازی ها را کمی تغییر داد و اسمش را گذاشت «آزتکا».

به دنبال اسپانیا که از یک میوه برای نماد شانس بهره برده بود مکزیکی ها هم فلفل « هالاپینو» را که سمبل غذاهای ملی آنهاست، بعنوان نماد انتخاب کردند و یک کلاه سامبررو که نماد پوشش محلی آنهاست روی سرش گذاشتند.

ایتالیا ۱۹۹۰: لوگوی ایتالیایی ها بسیار ساده بود. یک توپ که با استفاده از رنگ های پرچم این کشور حالتی سه بعدی پیدا کرده. آنها هم برای طراحی پوستر سراغ آثار تاریخ کشورشان رفتند و آلبرتو بری هنرمند مشهور ایتالیایی با تصویری نگاتیو ساختمان کولوسئوم و پرچم کشورهای شرکت کننده، برای نخستین بار با روش های دیجیتال یک پوستر برای جام جهانی خلق کرد.

نماد شانس بازی های ایتالیا هم متفاوت بود: یک عروسک چوبی با سری به شکل توپ و بدنی به رنگ پرچم میزبان که اسمش «چائو» بود که در زبان ایتالیایی به مفهوم سلام است. در طراحی توپ هم به تاریخ وهنر ایتالیا توجه شده بود.

ایالات متحده ی آمریکا ۱۹۹۴: لوگوی مسابقات آمریکا هم باز به عناصر توپ و برچم ارجاع داشت که خطوط مورب آن ورزش و حرکت را القا می کرد.

پوستر بازی ها را پیتر مکس، هنرمند نیویورکی طراحی کرد و در آن از رنگ های گرم، نقشه ی آمریکا روی کره ی زمین و یک فوتبالیست معلق در هوا بهره برد که در حال شوت کردن توپ به آسمان است؛ به نقل از مکس، این نمایانگر جذابیت جهانی فوتبال است.

عروسک شانس بازی ها سگی به نام «استرایکر» با لباس تیم ملی ایالات متحده بود. سگ در این کشور رایج ترین حیوان خانگی به حساب می آید و مردم آمریکا آن را بعنوان نماد بازی ها انتخاب کردند.

فرانسه ۱۹۹۸: لوگوی بازی های فرانسه شامل یک توپ است که بر فراز کره ی زمین مانند خورشید در حال طلوع است و در آن از رنگ های پرچم فرانسه استفاده شده است.

تعجبی نداشت که عروسک شانس سال ۹۸ یک خروس بود چراکه این حیوان از دیرباز نماد کشور فرانسه است و همواره روی لباس های تیم ملی این کشور تصویر یک خروس وجود دارد. اسم آن خروس «فوتیکس» بود که از ترکیب تو کلمه ی فوتبال و «آستریکس» (یک شخصیت مشهور کمیک استریپ های فرانسوی) تولید شده بود.

فرانسوی ها برای طراحی پوستر بازی ها یک مسابقه ی طراحی راه انداختند که یک دختر دانشجوی گرافیک برنده ی آن شد. پوستر یک زمین فوتبال را نشان داده است که به سبک نقاشی تلفیقی خلق شده و در بافت آن از رنگ های ملی فرانسه استفاده شده است. آدیداس هم در توپ بازی ها از همین رنگ ها بهره گرفت.

کره – ژاپن ۲۰۰۲: در این دور از مسابقات برای نخستین بار از شکل کاپ قهرمانی در طراحی لوگو استفاده شد. این نخستین بار بود که دو کشور به طور مشترک میزبان جام جهانی بودند و بنابراین لوگو نمادی از اتحاد بین ملت های میزبان تفسیر شد.

در این دوره برای نخستین بار سه عروسک شانس بعنوان نماد بازی ها معرفی گشتند. «آتو، کاز و نیک» سه شخصیتی بودند که متناسب با حال و هوای آدم های «نسل کامپیوتر» و «دنیای آینده» طراحی شدند. اسم آنها هم بصورت رأی گیری آنلاین و با استفاده از فروشگاه های مکدونالد در کشورهای میزبان انتخاب گردید.

از آنجا که دو کشور میزبان بودند فیفا از هر کشور یک گرافیست دعوت کرد تا با همکاری یکدیگر پوستر مسابقات را طراحی نمایند.

در این دوره آدایداس یک بار دیگر طراحی توپ بازی ها را عوض کرد. بنا به فرهنگ آسیایی توپ رنگین تر شد و نقش روی آن شتاب و حرکت را القا می کرد. این تغییر فقط در ظاهر توپ نبود و لایه های داخلی آن هم نازکتر شد که توپ پرواز بهتری داشته باشد.

آلمان ۲۰۰۶: شعار بازی های آلمان «زمان دوست شدن» بود و در طراحی لوگو هم از همین مفهوم استفاده شد. صورتک هایی کنار هم که حس لذت و سرخوشی کنارهم بودن را القا می کردند؛ غایت مسابقات هم کنارهم جمع کردن مردم ملت های مختلف بود. در این لوگو برای نخستین بار لوگوی دور قبلی مسابقات هم گنجانده شد.

آلمانی ها شیر را دوباره بعنوان عروسک شانس بازی ها انتخاب کردند؛ شیری که لباس تیم ملی آلمان را پوشیده بود اما شرت ورزشی به پا نداشت! در عوض دو اسم داشت. «گولئو» که ترکیب دو کلمه ِ گل و لئون (شیر) بود و «پیله» که در زبان محاوره ی آلمانی به مفهوم فوتبال است.

پوستر بازی ها در رقابت با چهار پوستر دیگر بیشترین رأی مردمی را به دست آورد. در این اثر ستاره های کهکشان تصویر یک توپ را در آسمآنها ساخته اند که القا کننده ی مفهوم رویا و آرزوست.

آدیداس در این دوره هم توپ بازی ها را از لحاظ فنی ارتقا داد و سطح بیرونی توپ را تا جای ممکن صاف وسیقلی کرد که کمترین اصطکاک و بهترین حرکت را داشته باشد.

آفریقای جنوبی ۲۰۱۰: در لوگوی این دوره از مسابقات از رنگ های گرم آفریقایی استفاده شد و فوتبالیستی که ضربه ِ برگردون می زند. لوگوی جام جهانی ۲۰۰۲ هم گوشه ی بالایی آن جا خوش کرده بود. همینطور عنوان فیفا برای سومین دوره ی متوالی در لوگو درج شد. مضمون شعار این دوره «کی ناکو» به مفهوم «وقتشه» و هدف بازی ها ارج نهادن به انسانیت در آفریقا اعلام شده بود.

«زاکومی» عروسک شانس این دوره، یک یوزپلنگ بود که با رنگ های رایج لباس های ورزشی آفریقای جنوبی یعنی زرد و سبز رنگ آمیزی شده بود. اسم این یوزپلنگ ترکیب «زا» (مخفف آفریقای جنوبی در زبان محلی) و «کومی» (به مفهوم شماره ی ۱۰) بود.

پوستر بازی ها هم برگرفته از نقشه ی قاره ی آفریقا بود که بالای تبدیل به بازیکنی شده که با سر به توپ ضربه می زند و پایین آن در واقع محل برگزاری رقابت ها بود. این فرد درواقع نماد تمام مردم آفریقا بود. این پوستر را دو هنرمند گرافیست با همکاری یکدیگر طراحی کردند.

طبق معمول توپ بازی ها را آدیداس طراحی کرد و بنا به روال چند دوره ی اخیر از رنگ های نمادین کشور میزبان در رنگ آمیزی آن بهره برد. این توپ «جابولانی» نام داشت و نخستین توپ آدیداس بود که از هشت تکه تشکیل شده بود و بنا به ادعای سازنده «گردتر» و دقیق تر از توپ های قبلی بود.

برزیل ۲۰۱۴: عنوان لوگوی بازی های برزیل «الهام» بود. رنگ های سبز و زرد آن نمایانگر محیط زیست جنگلی – استوایی کشور میزبان بود که در پرچم برزیل هم دیده می گردد. شکل کلی لوگو هم یادآور کاپ قهرمانی مسابقات بود که برزیل پنج بار آن را برنده شده و به همین خاطر یک دست با پنج انگشت در تصویر گنجانده شده بود. دو دست هم انگار از بالا جام را در بر گرفته اند که نشانه ی اتحاد و گردهم آیی آدم ها بوده است.

عروسک شانس بازی ها هم به شکل جانوری بومی و در معرض انقراض به نام آرمادیلو بود که «فولکو» نام داشت. فولکو از ترکیب فوتبال و اکولوژی تولید شده بود که مخاطبان فوتبال را به اهمیت محیط زیست واقف کند.

این مهم در طراحی پوستر هم مورد توجه برگزارکنندگان جام جهانی بود و آن از عناصر طبیعت و جانداران بهره گرفته شد. رنگ آمیزی پوستر هم با سه رنگ آبی، زرد و سبز که سه رنگ پرچم برزیل است انجام شد.

آدیداس برای این دوره هم طراحی توپ مسابقات را عوض کرد. بیش از یک میلیون هوادار فوتبال برزیلی، در یک رأی گیری عمومی اسم «برازوکا» را برای این توپ انتخاب کردند. این واژه در زبان محلی به مفهوم «برزیلی» است که به سبک زندگی برزیلی هم ارجاع دارد.

روسیه ۲۰۱۸: روسیه در طراحی لوگوی بازی ها به دو چیز مهم توجه داشت یکی خود جام جهانی و دیگری ماجراجویی های فضایی کشورش. لوگو تشکیل شده از طرح کاپ قهرمانی که بالای آن نمادهای اجرام آسمانی دیده می گردد. دو رنگ آبی و قرمز از پرچم این کشور گرفته شده و رنگ طلایی هم رنگ جام است. البته هر سه رنگ از دیرباز در هنرهای مختلف این کشور هم کاربرد فراوانی داشت هاند.

اسم عروسک شانس روس ها «زابیویکا» است که به شکل یک گرگ با لباس تیم ملی روسیه طراحی شده است. زابیویکا در روسی به مفهوم «کسی که امتیاز می گیرد» است این عنوان نماد اجتماعی بودن و اعتماد به نفس بالاست.

روس ها پوستر مسابقات را بر مبنای جنبش هنری «کانستراکتیویست» که هنر را برای عمل اجتماعی می خواهد، طراحی نموده اند. مرد روی پوستر لِو یاشین، فوتبالیست مشهور زمان شوروی است که به عنکبوت سیاه معروف بود و از او بعنوان برترین دروازه بان تاریخ فوتبال یاد می کنند. یاشین در حال مهار توپی است که نصف آن کره ی زمین است و نقشه ی روسیه روی آن پیداست. اشعه های زرد و نارنجی به همراه دایره ی سبز وسط پوستر به ۱۲ میدان مسابقه در جام جهانی اشاره دارد.

آدیداس برای این دوره از جام هم یک توپ اختصاصی طراحی نموده است. اسم توپ تِلِستار ۱۸ بود که یادآور مدل تلستار آدیداس در جام جهانی ۱۹۷۰ مکزیک است؛ اما این دفعه با آخرین تلکنولوژی روز دنیا. این نخستین توپ هوشمند جام جهانی است که با استفاده از یک تراشه، به داور اطلاع می دهد که توپ از خط رد شده یا نه.

ایسنا – ترجمه از میثم خدمتی